¿A que nos referimos cando falamos de Memoria Histórica?

As compas do “Todo por Hacer” inauguran a súa nova sección de Memoria Histórica coa colaboración de Santi, que nos fala da necesidade de recuperar a memoria colectiva das persoas que, noutro tempo, pelexaron por unha sociedade distinta. Ese é o obxectivo que buscarán nas páxinas que, intermitentemente aparecerán no seu xornal, nas que relatarán historias esquecidas, recomendán rutas e paseos por lugares nos que se viviron antigas loitas e darán voz a colectivos que tentan desempoar o noso pasado. Agora nós colamos (traducida) este seu primeiro artigo:

Se calquera de nós pensa no concepto ‘Memoria Histórica’ vénselle á cabeza unha serie de imaxes: franquismo, fosas comúns, xustiza, fusilamentos, represión, Val dos Caídos, etc. Coma se de tags se tratase asociados a un artigo de calquera blogue da internet. Desde hai relativamente poucos anos este concepto vense empregando amplamente sen exporse que raios quere dicir. É máis, agora que estás a ler este artigo, ¿que significa para ti Memoria Histórica? ¿Como poderías definilo?

Desde o meu punto de vista, creo que é importante que as persoas que estamos dentro destes movementos sociais e consideramos a existencia dunha débeda cos nosos antepasados, sexamos conscientes de que estamos a falar cando dicimos ‘Memoria Histórica’ e que, sobre todo, non existe a memoria histórica como concepto singular. Por iso, e sen pretender ser académico, neste artigo gustaríame dar unhas poucas pinceladas do que é a Memoria Histórica e por que é importante tela presente desde o noso posicionamento como antifascistas e anticapitalistas.

O concepto de Memoria Histórica está composto por un substantivo: memoria. E un adxectivo que indica como é esa memoria: histórica. Vexamos pois que é ‘memoria’. As definicións darían para varias teses doutorais, son complexísimas e extensísimas, pero a nós interésanos darnos conta que memoria non é algo exclusivamente individual. É máis, dificilmente poderiamos falar dunha memoria totalmente persoal, posto que os nosos recordos particulares atópanse condicionados pola nosa vida en sociedade. A sociedade ten memoria (a memoria colectiva) e esta non nos é indiferente, xa que nós como seres sociais bebemos desa memoria e, ao mesmo tempo, achegamos memoria a esa sociedade. A pesar de que moitos de nós nacéramos anos despois da caída do muro de Berlín ou eramos nenos como para lembrar tal feito, todos temos imaxes e sensacións persoais e colectivas acerca dese feito, porque fomos influenciados por esa memoria colectiva. Así que a memoria en primeiro lugar é colectiva e individual ao mesmo tempo.

Outra característica da memoria sería que esta sen esquecemento non é nada. O esquecemento non é o antónimo de memoria, xa que se lembra e esquécese consciente ou inconscientemente, é un proceso natural e normal. É imposible lembralo todo, seriamos como aquel personaxe borgiano de Funes. Os mecanismos do esquecemento tamén son tan complexos como os do propio recordo, e non vou gastar máis liñas, tan só apostilar que esquecemento e recordo son dúas caras da mesma moeda: a memoria. Toda esta memoria, ademais, está asociado a colectivos, grupos humanos cunha identificación común co pasado e o presente, o que se lembra e esquece serve para xustificar o presente, ao ser esta heteroxénea e variable é preferible falar de ‘memorias’ (memoria proletaria, memoria feminista, memoria de xénero, memoria antifascista, etc.). Estes grupos humanos son tan grandes como queiramos, sobre todo nun mundo onde as comunicacións están, practicamente, globalizadas. Ben podería ser a nivel local, rexional, nacional ou internacional. Boa parte da memoria antifascista europea trátase a nivel continental.

O que é a historia é, teoricamente, máis fácil de definir. A Historia, así con maiúscula, é a profesión humanista que pretende coñecer o pasado a partir de diversas fontes. A Historia explica as mitificacións e mistificacións da Memoria, ponas nun contexto. A Historia problematiza a Memoria, cuéstionaa e téntaa explicar a través de preguntas. A Historia pon o concepto do tempo, sen a Historia entón a Memoria sería un esbozo esquemático de feitos sen estar situados no tempo.

As definicións do que é Memoria Histórica son moitas e variables, así que por iso deixade que vos comparta a miña definición. É unha categoría social e política vinculada a feitos do pasado, ligado a un ou varios colectivos (a memoria antifascista agrupa a todos os que loitaron contra esa secuela, con todo, cada un deles ten percepcións diferentes e comúns da guerra, por exemplo). Estes colectivos a través do recordo e o esquecemento, constrúen un relato que xustifique as circunstancias e accións do pasado (así como as relacións de poder e submisión, o eterno caso da muller miliciana), e sexa apto para explicar o presente a través dese pasado, creando así unha identidade común capaz de superar calquera outra diferenza existente dentro do grupo.

Vou poñer un exemplo para entendelo mellor: Cando o ex presidente Adolfo Suárez faleceu o primeiro que se fixo foi cambiar o nome do Aeroporto de Madrid, colocando o nome desta persoa, xustificando así o papel deste individuo (que fixo de bisagra entre a ditadura e a nova democracia) durante a Transición, obviando o seu pasado máis sucio ligado á ditadura. O mesmo podería dicirse do ocorrido con Manuel Fraga. Con todo, tamén pensade cando en febreiro moitas persoas, incluídos antigos combatentes, fan rutas polas pasaxes de combate da batalla do Jarama. É unha maneira de honrar a quen deu a súa vida loitando contra o fascismo. E é que a Memoria Histórica actúa e ten uns mecanismos similares, independentemente de quen ou quen a evoque. Aquí, de paso, deixade que vos introduza brevemente a relevancia dos espazos físicos para a construción da Memoria Histórica.

Neste sentido, pensade na importancia de ter localizada o lugar exacto no que Durruti feriuse ou foi ferido de morte, ou por que na Cidade Universitaria de Madrid hai un monólito ás Brigadas Internacionais, xa que foi o primeiro espazo no que entraron en combate. Ou por que no porto de Alacant hai un monólito ao barco Stanbrook, aquel barco que levou a miles de republicanos que fuxían da cidade mentres as tropas fascistas entraban nela, etc. Este un aspecto que non se pode descoidar da Memoria Histórica, posto que está vinculada, necesariamente, a un sitio físico. De aí a relevancia que teñen as fosas comúns, non só como sitios onde eliminaron aos nosos avós con saña criminal, senón como espazos que evidencian a unha das ditaduras máis sanguentas do século XX, cuxas execucións foron minimizadas, cando non xustificadas, pola dereita que se fai chamar democrática neste país. Así, cando leades nos medios ou na TV falar de Memoria Histórica, pensade a que sitio físico está vinculado.

Como dixen ao principio deste artigo, para quen milito academicamente ou politicamente (ou ambas ao mesmo tempo, como é o meu caso) neste campo énos importante ter en conta o que comentei anteriormente, posto que estamos a falar da represión non só física, senón tamén psicolóxica de varias xeracións ás que se lles debe un recoñecemento, non por loitar pola democracia como desde diversos partidos quérennos facer pensar, senón pola súa dignidade e os seus dereitos. Poida que algúns teñamos familiares represaliados, ou quizá non, pero nós somos os seus herdeiros de sangue ou de loita. E aínda que é certo que as cousas cambiaron moito desde os 30′ e a guerra de romántico ten pouco, o capitalismo segue matando os nosos soños e ilusións cada día.

Independentemente que se xulgue aos criminais da ditadura nos tribunais, desde os medios de comunicación lánzannos consignas de non reabrir as feridas, que todos fixeron cousas malas, poñendo á mesma altura un golpe de estado que deixou máis de cen mil persoas nas cunetas cun Goberno elixido nas urnas. Esa equidistancia non é admisible academicamente sería facerlle o xogo aos represores como o arqueólogo González Ruibal escribiu nalgunha ocasión. Menos aínda politicamente por razóns obvias. Por iso, tamén avogo por un achegamento de posturas entre a Universidade e o activismo, en absoluto enfrontados por moito que así se quixo facer ver, erroneamente desde o meu punto de vista.

A Memoria Histórica serviunos para comprender a complexidade de posicións que se entrecruzan, sobre todo se falamos da memoria daqueles que foron vencidos (concepto que merece especial atención, pero non será aquí), algo a ter en conta desde os movementos sociais. Pero tamén comprender que existen moitas memorias, todas elas moi lexítimas. Do mesmo xeito que os vencedores tamén fixeron a súa propia, baseada na vitoria e na súa lexitimación por mor da violencia. Quero pechar este artigo, primeira achega a Todo Por Hacer, incitando aos lectores ao cuestionamento enteiro do que desde os medios infórmannos do que é e o que non é Memoria Histórica, así como a lexitimación ou non do noso dereito para lembrar a quen sexa do noso parecer. Teñamos presente que Julia Conesa antes de ser executada desexou que “o meu nome non se borre nunca da historia”. Nin o seu, nin o das outras trintas persoas que tamén foron executadas o 5 de agosto de 1939 fronte ás tapias do madrileño Cemiterio do Leste.

E un libro para ler…

En realidade recomendaría moitos e moi variados porque todos achegan enfoques moi diferentes, pero hai un libro que, na miña opinión, caeu un tanto no esquecemento, seguramente porque o seu autor non é profesor de Universidade, aínda que si de Instituto de Secundaria. Refírome ao libro de Luis Castro, titulado Héroes y caídos. Políticas de la Memoria en España Contemporánea, publicado por Catarata no ano 2008. Nel, Castro fai un repaso en once capítulos ás construcións memorialísticas de vencedores e vencidos cun enfoque crítico co franquismo, aínda que tamén coa recuperación da Memoria Histórica (algo que vexo san). O libro non permite indagar máis posto que trata cuestións xerais, conta cunha moi boa documentación que o autor reproduce. Resulta moi interesante posto que o autor non se centra no período da Guerra Civil e a posguerra, senón que retrocede ata o século XIX, estudando as políticas memorialísticas que naqueles anos xa se dan. Por iso, moi recomendable para entender, nunha visión xeral, a importancia deste concepto no noso mundo contemporáneo.

Aínda que non queda moito máis espazo, quero recomendar outros dous libros: El pasado bajo tierra. Exhumaciones contemporáneas de la Guerra Civil do antropólogo Francisco Ferrándiz, investigador do CSIC, de recente publicación pola editorial Anthropos. Sobre a memoria histórica dos vencedores é de obrigatoria lectura o traballo de Antonio Cazorla Sánchez, Las políticas de la Victoria. La consolidación del Nuevo Estado Franquista (1938-1953) publicado por Marcial Pons no ano 2000.