Sobre o libro de Ion Arretxe: “Intxaurrondo, la sombra del nogal. Un relato de Torturas”

De Vitoria-Gasteiz, a menos vasca das capitais vascas, chegábannos mostras dunha loita, que sen perder un ápice de radicalismo, era moito máis libertaria, autocrítica, e cun toque de humor moi intelixente

Nestes días diversos medias alternativas están a darlle pulo ás declaracións de Ion Arretxe “Bisnieto”, tras publicar o seu 2º libro ‘Intxaurrondo: la sombra del nogal’ onde relata en primeira persoa a súa historia de cando era un mozo de 21 anos que sufriu a tortura e o horror baixo o amparo da Lei Antiterrorista nese cuartel da Garda Civil desde novembro de 1985. Unha historia valente e necesaria que, lamentablemente, non todos os seus protagonistas viviron para contala. Como foi o caso de Mikel Zabalza (detido xunto a Ion) de quen, case trinta anos despois dos feitos, a versión oficial aínda sostén que morrera afogado no río Bidasoa ao tratar de fuxir dos picolos.

Nós agora recollemos, este enlace a un video entrevista de Naiz o seguinte audio dunha entrevista que lle fixeron as compas do programa radial Kuartoscuro, onde Ión Arretxe cóntanos, entroutras coisas, como nada máis sacalo da cama lle levaron ao monte, embutíronlle en dous sacos de plástico dos que se usan para sacar entullos, envolvérono con fita de embalar como a unha momia e interrogárono meténdoo a cabeza, unha e outra vez, na auga dun río:

http://www.ivoox.com/intxaurrondo-sombra-del-nogal-un-relato-de_md_4733561_wp_1.mp3″

E máis esta entrevista escrite (que traducimos) de “Lo que Somos”:

Ión Arretxe – “Bisnieto” cando asina os guións de Grouñidos en el Desierto que cada semana aparecen en “El Jueves”– acaba de publicar a súa segunda novela, “Intxaurrondo. La sombra del nogal”, en Edicións El Garaje. Os que tivemos a sorte de ler a primeira, “Parole, parole. Unha infancia en Rentería” (1), publicada na mesma editorial, esperabamos con ansiedade este novo libro. Porque Arretxe, aínda que el non chegue a crelo, é tan persoal, tan orixinal, tan el mesmo e á vez eco e voz de tantos, que crea adicción.

Persevera Arretxe no uso cegador, sorprendente e gozoso do idioma (os idiomas, ao menos castelán e éuscaro). Se Ión tivese sido deus, tería creado o mundo nun día, e os outros seis teríaos dedicado a xogar inventando idiomas e palabras exactas para contalo. (E para cantalo. Tamén tería sacado algún día máis para debuxalo. Ión é moito Ión…)

O suceso central narrado en “Intxaurrondo” é brutal: Arretxe é detido pola Garda Civil, aplícaselle a lei antiterrorista e sométeselle a un aquelarre de torturas que o colocan en máis dunha ocasión ao bordo da morte. Pero vive. Non obstante, outro dos detidos na mesma redada, Mikel Zabalza, morre ás mans dos torturadores.

En paralelo, a esgazadura, encabritada e con frecuencia suicida, dunha xuventude baixo demasiadas sombras.

LQSomos: Ión, escribes a túa segunda novela, e volves facer un autorretrato, unha crónica xeracional e unha fotografía de paisaxe. Se en Parole, Parole, eras un neno na Rentería dos anos 70, agora, en Intxaurrondo, es un mozo na Euskadi dos 80…

Ión Arretxe: Así é. Para min, tan importante como contar a miña sinistra e delirante experiencia en mans da Garda Civil, foi contextualizar o feito e situalo no momento e no lugar no que sucede: a Euskal Herria dos anos 80, un estalido de loita e ganas de expresarse a berros, facendo teatro, montando fanzines, revistas, cine clubs, radios libres ou grupos de rock, sobre todo grupo de rock, onde a Utopía e o No Future -a vida e a morte- convivían nos retrousos das cancións, nas barricadas, na rúa e no noso xeito de entender a vida.

LQSomos: Por que resultabas sospeitoso para a garda civil?

Ión Arretxe: Eran os anos do chiripitifláutico Plan Zen, Zona Especial Norte, segundo o cal todos os mozos eramos sospeitosos de terrorismo polo feito de vestir pantalóns vaqueiros e calzar zapatillas de deporte.

E no meu caso concreto, á parte de moverme no ámbito da esquerda abertzale, ir ás manifestacións e quedar despois a defender as barricadas. Eu tiña amigos, moitos amigos e coñecidos, de moi distintas pelaxes. E andaba con eles en ambientes moi diversos: os punkis do barrio; a xente das Xestoras Pro Amnistía; os do grupo de teatro Orain; o cura Manolo e os seus delirantes campamentos onde convivían rapaces do Tutelar de Menores con rapaces do noso barrio e paralíticos cerebrais; a miña cuadrilla de Lezo; os meus amigos de Belas Artes; os amigos e amigas da vila…

E aínda que nunca conducín nin tiven coche, movíame con soltura polos distintos herrialdes.

Tratei de reflectir esta trasfega na novela: cando me detiveron, eu viaxaba cada mañá en autobús ata Bilbao, á Universidade, e á hora de comer xa estaba de volta na casa. Algunhas veces quedaba a durmir en Romo, un barrio de Las Arenas, preto da Universidade, onde vivían os meus amigos de Belas Artes.

E iso, ao servizo de Información da Garda Civil, traíalles tolos.

LQSomos: Segundo recoñeceu posteriormente o xeneral Sáenz de Santamaría director xeral da Garda Civil naquel momento, o Plan ZEN era unha especie de estado de sitio camuflado. Como vivía esa situación un mozo de 20 anos?

Ión Arretxe: Naqueles anos, en Rentería sufriamos un auténtico estado de excepción: o centro da vila estaba ocupado polas Forzas de Orde Pública un día si e outro tamén; as rúas enchíanse de furgonetas; os axentes patrullaban en plan chulo, pedindo a documentación e cacheando indiscriminadamente o persoal. Aquilo parecía Belfast.

Pero ao contrario do que eles pretendían, a xente non nos acoquinábamos. E moito menos os mozos. Aquela situación xerou na xuventude unha conciencia antirrepresiva moi forte. Basura, un grupo punki da vila, cantaba en Redadas de la Policía: “No te dejan descansar, todo el día molestando. No os podéis ni imaginar el asco que nos dais”.

E ao berro de Alde hemendik! “Que se vaian”, case todas as tardes nos enfrontabamos con pedras contra os seus botes de fume e as súas pelotas de goma.

LQSomos: Moitas sombras, a da nogueira, a da xiringa e a heroína, a da extrema dureza de ter que estar á altura de heroes lendarios e apóstolos severos… ti querías pintar Euskadi tropikala, cores tutti frutti, pero non te deixaban.

Ión Arretxe: Os aires tropicais empezaron a soprar dende o rock and roll.

Kortatu púxonos a bailar ska, dando patadas contra todo: contra Barrionuevo e a súa cara de cu, contra os gringos na Nicaragua Sandinista… Pero tamén contra o noso propio fastío vital.

De Vitoria-Gasteiz, a menos vasca das capitais vascas, chegábannos mostras dunha loita, que sen perder un ápice de radicalismo, era moito máis libertaria, autocrítica, e cun toque de humor moi intelixente.

Ante a ortodoxia demasiado asfixiante da esquerda abertzale, Halabedi Irratia, Hertzainak e La Polla Records, entre moitos outros, advertíannos aos mozos que nos estabamos a volver uns aburridos co discurso de sempre -Deus, Patria e o voto a HB- e que “se non tes cerebro, por identificarte con este ou con este outro, te vas salvar de ser un estúpido de ideas cadradas”.

Estes grupos foron un referente moi importante no meu xeito de entender a arte e a vida. Talvez por iso, o meu libro está escrito dende o radicalismo, a autocrítica e o humor.

LQSomos: A Garda Civil que te torturou aparece cos seus atributos tópicos: a crueldade, o sadismo e a impunidade. Oufánase dos seus crimes, é desapiadada, pero, á vez, vémola como unha banda grotesca de cutres, chuscos, alucinados, bestas e ridículos. Eran así, son todo iso?

Ión Arretxe: En case todas as cousas da vida, en canto resgas un pouco, aparece a cutrez humana. E a loita antiterrorista non podía ser menos.

Vivimos unha época na que nos adoutrinan, sobre todo dende as series televisivas e o orquestrado retorno da novela policíaca, sobre unha suposta racionalización dos distintos corpos policiais. Os policías de agora sermónannos dende as pantallas e algúns libros, xa non son como os de antes. Agora teñen estudos superiores, ou mesmo algún máster en Estados Unidos. E, sobre todo, utilizan métodos científicos.

Eu non describo a Policía franquista, nin a de principios do século XX do Crime de Cuenca: describo á Policía do ano 1985, coa democracia consolidada e Felipe González no Goberno. Unha Policía cuxo alto nivel científico consistía en mirarte as uñas para ver se estaban moradas e cuxo alto nivel científico podían seguir torturándote meténdote a cabeza na auga dun río.

LQSomos: Nestes días arquivouse o caso do asasinato de Juan Carlos García Goena (2), reivindicado polos GAL, en 1987, en Hendaya. Segundo o xuíz non se encontran “indicios de criminalidade contra persoa ou persoas concretas”. Diante de ti, os que te torturaron alardeaban de “ser nós os do GAL “. Que sentes ao ver casos como este e recordar aquelas caras, aquelas voces, impunes?

Ión Arretxe: Os vascos nunca tivemos dúbidas de quen eran os GAL.

Os gardas civís que nos detiveron a nós -Mikel Zabalza, a súa noiva, o seu primo e a min- eran os mesmos que dous anos antes secuestraran a Lasa e Zabala, os torturaran ata a morte con suplicios inenarrables, e finalmente os enterraran en cal vivo.

Hai algo máis cutre que o GAL, unha organización criminal, organizada e subvencionada polo Goberno, que empeza a fenderse porque os seus membros, en vez de investir en accións contra ETA o diñeiro que lles entregaba o Ministerio correspondente, llo gastaban en putas e en máquinas comecartos?

Ata agora eles explicaron a realidade coas súas rocambolescas versións oficiais. Explicaron a desaparición de Mikel Zabalza, contando que se escapara lanzándose ao río Bidasoa coas mans alxemadas.

Por iso escribín este libro: para enfrontalo ao seu relato.

E pase o que pase, que case nunca pasa nada, polo menos poder dicirlles: “Eh, picolos. Recoñeceredes polo menos que o meu está mellor escrito”.

LQSomos: Os teus amigos teñen unha presenza tan intensa e tan xenerosa na narración, que quedamos enganchados deles, ansiosos por coñecer o seu destino. Non é difícil imaxinar, nalgún caso, tristes finais, pero seguro que na maioría o talento e a vida gañaron a partida. Que valor ten para ti a amizade? Contaranos algunha vez que foi de BER, JOS, KUN, FLO, PIN, RAS…?

Ión Arretxe: Para min, a amizade e o amor sono case todo na vida.

Á maioría dos amigos que aparecen no meu relato púidenlles regalar o libro e comentámolo con moita emoción e bastantes risas. É máis: un deles é o autor da portada.

Outros, sobre todo algúns dos que estaban enganchados á heroína, morreron.

Unha das pasaxes do libro que máis me conmoven é cando a nai de BAN me chamou por teléfono para preguntarme se o seu fillo, que se metía picos a todas as horas, fumaba porros.

Do que non volvín saber nada é do heavy de pelo longo que vagaba como un can sen dono polos corredores do Instituto: ese rapaz enigmático e triste ao que brindei a miña amizade aínda sabendo que era fillo dun garda civil de Intxaurrondo.

LQSomos: Ión, ti reverencias o idioma. Iso fai que para nós, contes o que contes, lerte sexa un reencontro delicioso coas palabras. Que sentes cando encontras a palabra exacta?

Ión Arretxe: Diante da Policía sempre anda un buscando a palabra exacta. Que dicir, que non dicir? Que non me escape tal nome… que non me oian tal palabra… Que dixeches? Repíteo agora mesmo!

E tamén diante do Xuíz. Coidado coas palabras! As palabras cárgaas o demo.

E agora, ao escribir o libro, busquei coma se escribise un poema, primeiro o ton, que é algo así como o estado de ánimo das palabras. E logo as palabras, unha a unha, as palabras precisas para evocar en cada momento as imaxes máis nítidas e os sentimentos máis profundos do que tratei de contar.

Esta é a principal diferenza entre a realidade e a ficción: o ton.

Se durante a miña detención no cuartel de Intxaurrondo o ton o impoñían eles, no libro que escribín para contalo, o ton elixino eu.

LQSomos: Na túa obra nunca faltan dous “compoñentes estruturais”: o humor e a tradición popular. Que valor teñen para ti? Por que esa presenza continua?

Ión Arretxe: Sálvanos o humor. O humor é a predisposición a descubrir o irrisorio da condición humana e de nós mesmos. Como dicía Oscar Wilde nunha das citas que encabezan a miña novela: para observar a realidade hai que poñela na corda frouxa.

E todo o que está nunha corda frouxa nos move á risa.

Rimos, case sempre por non chorar, de crernos importantes cando sabemos, e talvez sexa a nosa única certeza, que somos seres para a morte.

A tradición, como a linguaxe, é o que temos por ser pobo. Está emparentada coas palabras, coas cancións, cos ritos e os contos, non só da nosa casa e o noso pobo, senón de todos os pobos do mundo. Únenos cos que morreron e cos que están por vir.

Cada noite durmo a miña filla pequena coa mesma nana que me cantaba o meu amatxo: A loló a miña nena, a loló o meu sol, a loló anaco do meu corazón…

En cada nana, está o arrolo de todas as amatxos do mundo.

LQSomos: En Intxaurrondo hai moita música, está a banda sonora da Euskadi daqueles anos. O berro daquela xuventude radical, violenta, rebelde, alporizada, xenerosa, suicida e heroica… nos recordas nomes e letras de cancións. (Por certo, todos eles estarían hoxe procesados pola Audiencia Nacional e engaiolados por moito menos do que dicían.) De modo que, para rematar, pedímoste un capricho: elixe un daqueles grupos, o que máis dentro leves, e unha canción. E transcríbenos a letra. Para que conste. E así pechamos.

Ión Arretxe: Para min, o grupo que mellor soubo xuntar a tradición coa música nova, a trikitixa cos Clash, foron Hertzainak. Daban cana a todo, dende unha posición moi crítica, e ademais, en éuscaro.

Nun tema do seu primeiro disco, Kontrola!, describen maxistralmente un control da Policía:

Barka itzazu eragozpenak, sentimos causarlle molestias, estamos a traballar pola súa seguridade, pola seguridade de todo o pobo vasco. Moitas grazas…
Policía no camiño, non che poñas nervioso, buscan, preguntan…
De onde vés? Onde vas?

E ao final, conclúen con estas palabras:

Nekatua nago
Estou canso
hainbeste lerdokin,
de tanto lerdo,
hainbeste galderaz.
de tanta pregunta.
Nin banoa hemendik!
Eu voume de aquí!
Eta oraintxe.
E agora mesmo,
nere ispilutik¡
Que pequenas
zuen aurpegiak
son as vosas caras
zein txikiak dira!
no meu espello retrovisor!
Gu bagoaz aurrera.
Nós seguimos adiante,
Madarikatu, hain urruti.
Alá lonxe quedades, malditos.

É difícil explicalo mellor.

Eu escribín Intxaurrondo. La sombra del nogal para dicirlles iso mesmo: nós seguimos adiante, mentres vós quedades aí, tan pequenos, cada vez máis pequenos, no espello retrovisor da nosa vida.

INTXAURRONDO. La sombra del nogal
Autor: Ion Arretxe
El Garaje Ediciones S.L.
ISBN: 978-84-942311-5-5
218 páxinas
Prezo: 14 euros
Pedidos: www.laciudaddellibro.com

Notas:

1.- “Parole, Parole. Una infancia en Rentería”
2.- Atentado mortal dos GAL contra García Goena

————

Noticia redactada e traducida para Abordaxe x Xan do Can